Eski çağlarda yaşamış, tevhit inancından habersiz kavimler de insan davranışları gösteren pek çok ilâh edinmişlerdir. Meselâ; Eski Mısır’ın mitolojik dinlerinde, bir kaynağa göre zaman, bir başka kaynağa göre yeryüzü ilâhı Keb [veya Geb] ile gökyüzü tanrıçası Nut’un [Neuth, Nuit] evlenmesinden meydana gelen Osiris, kıskançlık yüzünden Seth [Set] tarafından öldürülerek on iki [ya da on dört] parçaya bölünmüştü.

Eski Çin dini olan Sinizm’e göre tanrı Çang-Ti’nin soyundan gelen Çin hükümdarları, göğün oğulları idi. Hint dinlerindeki ilâhlar da, her türlü beşerî eksikliklerden uzak değillerdi. Meselâ, gök gürültüsü, yağmur, fırtına gibi olayların ilâhı olan ve yıldırım ile şimşeği silâh olarak kullanan İndra, çok zalim ve gaddar bir ilâhtı. Keza Sümerlerin ilâhı olan Marduk, ulûhiyyeti diğer tanrılarla savaşarak tıpkı insanlar arasındaki krallar gibi elde etmişti. İran dini Mecusîlik’te ise bir kaynağa göre iyilik tanrısı olan Hürmüz ile kötülük tanrısı Ehrimen, başka bir kaynağa göre Bilge Tanrı Ahura Mazda’nın kendi iradesi ile yarattığı ve sonradan iyilik ve kötülük ilkelerine dönüşen iki ruh Ormazd [Hürmüz] ile Ehrimen, devamlı savaşırlardı. Hangisi galip gelirse ona bağlı olarak yeryüzünde iyilik veya kötülük galip gelmekte idi.

Bugünkü Avrupalıların ataları olan Keltlerin dininde, insanlar vahşîce ilâhlara kurban edilirdi. Azteklerin, bir kaynağa göre harp tanrısı olarak kabul ettikleri Çiçli-Puçli, başka bir kaynağa göre ise Savaş ve Güneş Tanrısı Huitzilopochtli, insan yüreği yemekten hoşlanan zalim ve savaşçı bir ilâhtı. Yahudilerin millî ilâhı olan Yehova [YHVH, YAHVE, YeHoVah], kendi kavmi olan İsrailoğullarının dışında kalan kavimlere karşı son derece zalim ve gaddardı. Bunların yanında Eski Yunan’ın mitolojik Olimpos tanrılarını da unutmamak gerekir. Ayrıca orta Asya Türklerinin çeşitli nesneleri, özellikle kendilerini kurtardığına inandıkları bir kurdu nasıl ilâhlaştırdıkları bilinmektedir.[1]

Bugünkü Batı dünyası, Yunan ve Roma çoktanrıcılığını, ismi dışında her şeyi ile aynen almıştır. Batı dillerinde ilâh karşılığı olarak kullanılan kelimeler [İngilizce “God”, Almanca “Gott”, Fransızca “Dieu”, İtalyanca “Dio”], temelde Yunanca Theos ve Lâtince Deivo kelimelerine, bu kelimeler de Yunan mitolojisinin insan şeklindeki tanrı anlayışına dayanmaktadır. Eski Yunan’dan kaynaklanan ve genellikle beşerî zaaf ve eksiklik taşıyan bu ilâh anlayışı, önce Roma’ya, oradan da Hıristiyanlığa geçmiş ve İsa ile Meryem heykelleri, mabetlerin vazgeçilmez putları hâline getirilmiştir.

Görüldüğü gibi İslâm ile diğer dinlerin ilâh anlayışı birbirinden çok farklı olup İslâm dışındaki dinler, saf tevhide ve tevhitte var olan her şeyden arındırılmış Allah anlayışına bir türlü yaklaşamamışlardır. Bu dinler İslâmiyet’in ilâh anlayışına kavram olarak yaklaşamadıkları gibi isim olarak da yaklaşamamışlar, ilâhlarına “Tanrı”, “Rab”, “İlâh”, “Huda”, “Çalap” gibi isimler vermişler ama “Allah” ismini hiç vermemişler, belki de verememişlerdir.

İslâmiyet’teki ilâh inancı, 3. ayetin bildirdiği gibi, O’nun sadece Müslümanların değil, tüm insanların ilâhı olduğu gerçeğine dayanmaktadır.

Rabbünnâs [İnsanların Rabbi]

“Rabb” sözcüğünün “Terbiye edip eğiten, yarattıklarını belirli bir programa uygun olarak birtakım hedeflere götüren, tekâmülü programlayıp yöneten” anlamına geldiği ve “Yaratıcı”, “ilâh” gibi kavramlarla karıştırılmaması gerektiği daha önce ifade edilmişti. Yüce Allah da bu surenin 1. ayetinde “insanların Rabbine”, 3. ayetinde de “insanların İlâhına” ibarelerini aynı cümle içinde kullanmak suretiyle “Rabb” ve “İlâh” sözcüklerinin farklı anlamlar taşıdığını göstermiştir.

Hiç şüphesiz Allah bütün varlıkların Rabbidir. Fakat görüldüğü gibi, ayette “Rabbünnas/insanların Rabbi” denilmiştir. Bunun nedenleri hakkında şunlar söylenebilir:

– Evrende yaratıkların üstünü insanlardır.

– Burada sığınması emredilen, insanlardır. İnsan bu suredeki ifadeler ile sığınma yaptığı vakit “Ey Rabbim, Ey İlâhım, Ey Melikim sana sığınıyorum” demiş olur.

– Buradaki sığınma, insanların göğüslerindeki [kalplerindeki, zihinlerindeki] vesvese veren “hannas”ın şerrinden sığınmadır. “İnsanlara vesvese veren hannasın şerrinden, insanların işlerine hâkim olan Rablerine sığınırım. O Rabb, insanların ilâhıdır, mabududur” denilerek yapılan bir sığınmadır. Bu sığınma, tıpkı bir kölenin, tehlikeye maruz kaldığında hizmetinde bulunduğu velisine yönelip yardım istemesi gibidir.

Dikkat edilirse, Rabbimiz Felâk suresinde sığınılması gereken dört şey için tek bir sıfatını zikretmişti. Burada işin ciddiyetine binaen sığınılması gereken tek bir şey için üç sıfatını zikretmektedir. Buradan da “hannas”ın insanlara ne derece zarar verebileceği anlaşılmaktadır.

Hannasın kötü fısıltılarının şerrinden,

Ki o, insanların göğüslerinde vesvese verir.

Gerek cinlerden gerekse insanlardan.

Allah’a sığınılması gereken haricî [dış] düşmanlar, Felâk suresinde tanıtılmıştı. Bu surede ise içimizdeki düşman tanıtılmaktadır. Bu düşman geri plânda gizlenmiş olarak durmakta, kötülüğe sürüklemek için sürekli vesvese vermekte, sinsi telkinlerde bulunarak zarar vermek istemektedir.

1 – 3. ayetler grubunda olduğu gibi, bu ayetler grubunda da bazı sözcüklerin anlamları üzerinde teker teker durmakta yarar görüyoruz:

Vesvâs

Vesvese “alçak bir sesle, fısıltı ile gizli bir düşünce aşılamak, bir işe, eyleme yöneltmek” demektir. Kur’an’da bu sureden başka A’râf suresinin 20. ayetinde, Kaf suresinin 16. ayetinde ve Ta Ha suresinin 120. ayetinde geçmektedir.

Hannâs

“Hannas” sözcüğü, “hunus” kökünden türemiş mübalâğa ism-i faili olup, “Çok sinsi, gizlenen, gizlilik siyaseti güden” anlamındadır. Bu sözcüğün farklı bir kalıbı olan “hunnes” sözcüğünü Tekvir suresinin 15. ayetinde görmüştük.

“Hannas” sözcüğünü “gizli düşman, derin düşman” olarak da ele alabilir ve buradan yola çıkarak bu gizli düşmanı iki grupta inceleyebiliriz:

– Birinci grup gizli düşman, içimizdeki gizli düşmandır. Bu bizim içimizdeki şeytanımızdır; ham düşüncemiz, İblistir. Yani hevamızdır, kötü huylarımızdır, egomuzdur, nefsimizdir. Nitekim Rabbimiz bunu bize şöyle bildirmiştir:

16Ve andolsun insanı Biz oluşturduk. Nefsinin kendisine neler fısıldadığını da biliriz. Ve Biz ona şah damarından daha yakınız.

(Kaf/ 16)

Gizli düşmanın dışarıda değil de insanın içinde olduğunun vurgusu 5. ayette “fi suduri’n-nâs [insanların göğüslerinde; kalplerinde, akıllarında, zihinlerinde] denilmek suretiyle yapılmıştır. Bu ayeti bilgisizce “göğüslerine/kalplerine, akıllarına, zihinlerine” şeklinde çevirenler kesinlikle büyük bir yanlış içindedirler. Çünkü ayetin bu şekilde çevrilmesi için orijinalinin “ilâ sudurinnas” olması gerekmektedir. Hâlbuki ayet “fi suduri’n-nâs” şeklindedir. Yani 4. ayette sözü edilen “hannas”, işlevini dışarıda değil, göğüslerde [kalplerde, akıllarda, zihinlerde] yapmaktadır. Dolayısıyla gizli düşman kendi içimizde faaliyet göstermektedir.

– İkinci grup gizli düşman ise toplum içindeki hannastır. Bunlar, toplumun beyni konumundaki kurumlara yerleşip oradan toplumun fesadı için vesvese verirler, toplumun zararına neden olurlar. Yine bunlar, çevremizdeki şeytanlaşmış kişiler, güçler ve kurumlardır. Toplumda kendilerini doğrudan hiç göstermezler, sürekli piyon kullanırlar. Ya da değişik etkileme yollarıyla [şiir, resim, müzik, sinema, tiyatro, televizyon, kitap, okul gibi araçlarla] zehirlerini zerk ederler, akıl ve fikirleri çelerek kişileri ve kuruluşları yönlendirir, türlü fenalıklara düşürürler. Bunlar insanları Allah yoluna gitmekten alıkoyar, hatta din ve imandan çıkarır, ya da din ve imana gelmelerine engel olur, onları ebedî felâkete sürüklerler. Bu ikinci grup “hannas”, En’âm suresinde bize şöyle açıklanmıştır:

121Ve üzerine Allah’ın adı anılmayan şeylerden yemeyin. Ve şüphesiz o, tam bir yoldan çıkıştır. Ve şüphesiz şeytanlar kendi yakın kimselerine sizinle mücâdele etmeleri için gizlice telkinde bulunurlar. Ve eğer onlara boyun eğerseniz şüphesiz siz ortak koşan kimseler oldunuz demektir.

(En’âm/ 121)

112,113Böylece Biz, her peygamber için gizli-açık şeytanlarını düşman yaptık: Ki dünya malına aldanmaktan dolayı, âhirete inanmayan kimselerin kalpleri ona kansın, ondan hoşnut olsun ve yapmakta olduklarını yapsınlar diye bunların bazısı bazısına sözün süslüsünü gizlice telkinde bulunur/fısıldar. –Ve şâyet Rabbin dileseydi onu yapmazlardı. Öyleyse onları ve uydurdukları şeyleri bırak!–

                                                                                                                                           ( En’âm/ 112, 113)

Ayette geçen “vahyeder” sözcüğü, “gizli gizli, sinsi sinsi telkinde bulunur, bilgi verir” demektir. Tam karşılığı olmasa da “fısıldar” diye de açıklanabilir. Aynı sözcüğü 121. ayette de görmek mümkündür.

En’âm suresinin 112. ayetinden anlaşılmaktadır ki, peygamberlerin açık ve gizli düşmanları vardır. Bunlar birbirleriyle gizli gizli iş birliği yapmaktadırlar. Birbirlerine cazibeli sözler öğretmektedirler. Bu sinsi plânlarının gerekçeleri ise şunlardır:

– Dünya malına, menfaatine aldanmak: Çünkü onlar toplumun asalakları olup dünya malına her şeyin üstünde değer vermektedirler. Peygamberler ise onların düzenlerini bozmakta, çıkarlarına engel olmaktadırlar.

– Ahirete inanmayanların [henüz Müslüman olmamışların] kalplerini Kur’an’a alternatif olarak ürettikleri süslü sözlere yöneltmek.

– Bu sözlerle ahirete inanmayanları [henüz Müslüman olmamışları] memnun etmek.

– Böylece işlemekte oldukları suçu işlemeye devam ederek dümenlerini döndürmek, gemilerini yüzdürmek, saltanatlarını sürdürmek, sömürü düzenini devam ettirmek. Kısaca çıkarlarını devam ettirmek.

Bu sinsi şer yöntemlerinden biri de çağımızda icat edilmiş olan “Subliminal Advertising” yöntemidir. Bu deyim Türkçe’ye “Bilinçaltına Gömülen/İşlenen Reklâmlar” diye çevrilmektedir.

Bu tip reklâmlara ve imgelere maruz kalanlar, gerçekte bilinçli algı seviyesinin çok altındaki uyarıcılara maruz kalmaktadırlar. Bu tip uyarıcıların insanlar tarafından algılandığını kanıtlayan en önemli deney 1957 yılında James M. Vicarı tarafından yapılmıştır. Kısaca anlatılacak olursa; bir filmi izleyen deneklere “kola için ve patlamış mısır yiyin” yazıları her 5 saniyede bir ve saniyenin 1/3000’i gibi kısacık sürelerde gösterilmiş ve sonuç olarak kola satışlarının %18.1, mısır satışlarının ise %57.5 oranında arttığı gözlenmiştir.

Bir araştırmaya göre bu tip mesajlar kişilerin ilgi alanına girmeyen konularda uygulanınca sonuçsuz kalmakta, meselâ koladan nefret eden kişiler bu şekilde güdülenememektedir.

Sigarayı bıraktırma, çevreyi koruma kampanyaları gibi olumlu amaçlar için kullanılabilen bu yöntem, olumsuz amaçlar için de kullanılabilmektedir. Meselâ bu yöntemle “annenize saldırın” mesajı alan deneklerde depresif hâller oluştuğu gözlenmiştir. Etkilerinin kısa süreli olduğu deneylerle anlaşılmış olan bu yöntemle yapılan reklâmlar, bazı ülkelerde ahlâkî gerekçelerle yasaklanmıştır.

Cinn

Bu sure vasıtası ile Kur’an’da yeni tanıştığımız bir diğer kavram da “cinn” kavramıdır. Ancak “cinn” kavramının iyi anlaşılabilmesi için, bu kavramla birlikte, aralarındaki yakın bağ dolayısıyla, “ins” kavramına, “ins ve cinn” ifadesinin ne anlama geldiğine, daha sonra da kısaca “şeytan” ve “İblis” kavramlarına değinmek gerekmektedir.

“Cinn”, halk kültüründe “İnsan gibi yiyip içen, üreyen, inanan, bazen ehil insanlarca işçi gibi çalıştırılan, olağanüstü güç ve bilgilere sahip, insanları çarpan, istediklerine zarar veren, erdirici, yüksek değerler ilham eden gizli destekçi güç, görünmeyen yaratık” olarak bilinmektedir.

“Cinn” sözcüğü “cenn” kökünden türemiş bir sözcük olup sözcüğün asıl anlamı “bir şeyi duyulardan saklamak”tır. Arapça’da “Cennehülleylü [gece onu örttü], ecennehü [onu örttürdü], cenne aleyhi [üzerine örttü]” şekillerinde kullanılır.[2] Nitekim Kur’an’da, İbrahim peygamberi konu alan bir pasajda “felemma cenne aleyhilleylü [ne zaman ki gece kendisini sakladı, yani iyice karanlık çöktü]” şeklinde yer almıştır (En’âm; 76).

Aşağıdaki sözcükler de “cenn” kökünden türemiştir:

Cennet: “Toprağı ağaç yapraklarıyla saklanmış yer” demektir.

Cinnet: “Aklı, fikri saklanmak, delirmek” demektir.

Cenin: Ana karnında saklandığı için bu adı almıştır.

Cünnet: “Savaşta kullanılan kalkan”; kişiyi oktan mızraktan sakladığı için bu ad verilmiştir.

Netice olarak bütün eski ve yeni sözlüklerde “İnsanın beş duyusuyla kavrayamadığı, algılamaya kapalı, mevcudiyeti kesin olan varlıklara veya güçlere cinn dendiği” yer alır.

Kur’an bu sözcüğü “mikrop, elektrik, mıknatıs, ışın, radyasyon, ajan [casus], yabancı, kimliği belirsiz kimse” anlamlarında kullanmıştır. Bu kullanımların detayı Cinn suresinin tahlilinde karşımıza çıkacaktır.

İns, İnsan

“İnsan” sözcüğü, “fi’liyan” kalıbında olup “ens” sözcüğünden türemiştir ve aslı “insiyan”dır.

Sözcük anlamı “beş duyu ile hissedilebilen, bilinen, görünen, tanıdık, ilişki kurulabilen, kaybolmayan, sürekli ortada duran” demektir.[3]

Sözcüğün anlamı bu olmasına ve evrendeki tüm görünebilen varlıkları kapsamasına rağmen bu sözcüğün sırf insana isim olarak verilmesinin nedeni, insanın yaratılışı itibariyle karşılıklı ünsiyete muhtaç oluşudur. Yani insanın sosyal bir varlık olması, başka varlıklar ile ve özellikle de insanlar ile ilişki kurmadan yapamamasıdır.

İbni Abbas gibi bazı tefsirciler “insan” sözcüğünün “nisyan” sözcüğünden türemiş olduğunu ve insan verdiği sözleri unuttuğu için bu isimle isimlenmiş olduğunu söylemiş olsalar da, bu görüş hem dil bilimciler tarafından itibar görmemiştir, hem de Kur’an’daki kullanımına terstir.

“İns ve Cinn”

Cinn konusu kapsamı içerisinde, hassas ve Kur’an’ı doğru anlamak için çok önemli bulduğumuz bir noktayı açıklamak zorundayız. Bu mesele “ins” ve “cinn” sözcüklerinin “ins ve cinn” şeklinde bir arada ve bir takım hâlinde kullanılmasıdır. Bu birleşik ifade genellikle “İnsanlar ve Cinler” olarak çevrilmektedir. Hâlbuki bu birleşik ifadelerde sözcüklerin anlamı farklılaşmakta, başkalaşmakta ve zenginleşmektedir.

Bu durumu, Kur’an’dan örnek vererek açıklamakta yarar vardır:

– Mağrib [batı] ve meşrik [doğu] sözcükleri, “batı-doğu” şeklinde söylendiğinde anlam, sadece iki yönü kapsamaz, bütün yönleri kapsar. Örnek olarak Müzzemmil suresinin 9. ayetinde “Rabbu’l-Meşrikı ve’l-Mağribi [Doğunun, Batının Rabbi]” ifadesi, sadece doğu ile batıyı anlatmayıp tüm yönleri ve mekânları ifade etmektedir. Bu da “Allah her yerin Rabbidir” demektir. Bu iki sözcüklü birleşik ifade ile ilgili diğer örnekler şunlardır: Nur 35, Bakara 115, 142, 177, Şuara 28, Rahman 17.

– Dünya ve ahiret sözcükleri beraber söylendikleri zaman “her yer ve her zaman” anlamını ifade eder. Bu sözcükler ile ilgili Kur’an ayetleri şunlardır: Bakara 217, 220, Âl-i Imran 22, 45, 56, Nisa 134, Tövbe 69, 74, Yunus 64, Yusuf 101, Hacc 15, Nur 14, 19, 23 ve Ahzab 57.

– Yaş, kuru sözcükleri beraberce kullanıldıkları zaman “her şey, her ne varsa” anlamını içerir. Örneğin En’âm suresinin 59. ayetindeki “… Yaş ve kuru hiçbir şey yok ki, apaçık bir kitapta bulunmasın” ifadesi sadece yaşı ve kuruyu değil, canlı veya cansız her şeyi ifade etmektedir.

– Sabah, akşam sözcükleri de Kur’an’da farklı ifadeler içinde sıkça yer almakta ve “daima, her zaman” anlamına gelmektedir. Bu sözcükler ile ilgili ayetler de şunlardır: A’râf 205, Ra’d 15, Nur 36, Mümin 46, 55, En’âm 52, Kehf 28, Meryem 11, 62, Fetih 9, Furkan 5, Ahzab 42, İnsan 25, Âl-i Imran 41.

Görüldüğü gibi, birbirinin zıt anlamlısı olan sözcükler birlikte bir kalıp hâlinde kullanıldığında, kalıbın anlamı sözcüklerin özel anlamlarından farklılaşmakta, zenginleşmektedir.

Konumuz olan “ins ve cinn” kalıbında da durum aynıdır. Kalıbı oluşturan sözcüklerin anlamlarına bakıldığında, “cinn”in algılanamayan varlık, “ins”in ise algılanabilen varlık olması dolayısıyla, “cinn” ve “ins” sözcüklerinin birbirlerinin karşıtı olan sözcükler olduğu görülmektedir.

Bu karşıtlık, “insan” ve “cin”in yaratılışları konusunda bizi bilgilendiren Kur’an ayetlerinde de görülmektedir:

14,15O, görünen, bilinen varlıkları pişmiş çamur gibi kuru balçıktan/değişken bir maddeden oluşturdu. Görünmez varlıkları, güçleri de ateşin dumansızından/enerjiden oluşturdu.

(Rahman/ 14, 15)

26,27Ve andolsun ki Biz, insanı; görünen, bilinen varlıkları çınlayan kilden, işlenebilen çamurdan/hâlden hâle giren bir maddeden oluşturduk. Ve cânnı; görünmez varlıkları da daha önce, en ince delikten bile geçebilen yakıcı bir esintinin ateşinden/engel tanımayan enerjiden oluşturmuştuk.

(Hicr/ 26, 27)

Öyleyse ayetlerdeki “cann ateşten yaratılmıştır” ifadesinin anlamı, “elektrik, manyetik dalgalar, şua gibi gözükmez güçler enerjiden yaratılmıştır” demektir. “İnsan topraktan yaratılmıştır” demenin anlamı da “beş duyuyla hissedilebilen, bilinen, görünen, tanıdık, ilişki kurulabilen, kaybolmayan, sürekli ortada duran varlıklar maddeden yaratılmıştır” demektir.

Anlamlarının birbirlerine zıt olduğunu gördüğümüz “ins” ve “cinn” sözcükleri, birlikte bir kalıp hâlinde kullanıldıklarında, “gördüğünüz-görmediğiniz, bildiğiniz-bilmediğiniz, tanıdığınız-tanımadığınız, yani herkes ve her şey” anlamına gelmektedir. Bunun Kur’an’daki örnekleri ise şunlardır:

56,57Ben, bilmediğiniz ve bildiğiniz, gelmiş geçmiş herkesi yalnızca, Bana kulluk etsinler diye oluşturdum. Ben, onlardan herhangi bir rızık istemiyorum. Ben, onların Beni yedirmelerini de istemiyorum.

(Zariyat/ 56)

88De ki: “Andolsun ki bugünün, yarının tüm insanları, bu Kur’ân’ın bir benzerini getirmek üzere bir araya gelseler, birbirlerine yardımcı da olsalar, onun benzerini kesinlikle getiremezler.”

(İsra/ 88)

5Doğrusu biz, bildik-bilmedik her kişinin Allah’a karşı asla yalan söylemeyeceğine inanıyorduk.

                                                                                                     (Cinn/ 5)

33Ey cin ve ins toplulukları! Eğer göklerin ve yerin kenarlarından aşıp geçmeye güç yetirebilirseniz, hemen aşın, ancak üstün bir güç olmadan aşamazsınız.

(Rahman/ 33)

56Oralarda, daha önce bildik, bilmedik, geçmiş, gelecek hiç kimse tarafından dokunulmamış; el ve göz değmemiş, bakışlarını dikenler vardır.

(Rahman/ 56)

Bu konudaki diğer örnekler şunlardır: En’âm 112, 130, A’râf 38, 179, Fussilet 25, 29,   Ahkâf 18, Neml 17, Rahman 39, 74, Nass 6, Hud 119 ve Secde 13.

Şeytan

Şeytan Kur’an’da kötülüğün sembolü olup kötülük ve şer telkin eden her şey “şeytan” olarak isimlendirilir. Kötülük telkin eden bir insana “şeytan” dendiği gibi, kıskançlık, öfke gibi kötü duygulara da “şeytan” denilmiştir. Dolayısıyla şeytan görünmez ve müstakil bir varlık değildir. Kur’an’dan uzak kalmış halk kültürü şeytanı bağımsız, görünmez, insanların başına musallat edilmiş bir düşman varlık olarak benimsemiştir. Aslında Kur’an ile yakın olan bir kimsenin şeytanı böyle bir varlık olarak anlaması ve kabul etmesi mümkün değildir. Çünkü Kur’an, aşağıdaki ayette görüldüğü gibi insanlara da “şeytan” demiştir:

48,49Hani o münâfıklar ve kalplerinde hastalık bulunan; zihniyeti bozuk kimseler, “Şu adamları dinleri aldattı” dedikleri sırada, o kötü niyetli komutan, onlara amellerini çekici göstermiş ve onlara, “Bugün sizi insanlardan bozguna uğratacak kimse yoktur ve ben de sizin yardımcınızım” demişti. Sonra da, ne zaman ki iki topluluk birbirini görür oldu, o, iki topuğu üstünde geri döndü ve: “Şüphesiz ben sizden uzağım. Şüphesiz ben, sizin görmediğinizi görmekteyim, şüphesiz ben, Allah’tan korkmaktayım” dedi. Ve Allah, sonuçlandırması/ cezalandırması pek şiddetli olandır. Ve her kim Allah’a işin sonucunu havale ederse bilsin ki şüphesiz Allah, en üstün, en güçlü, en şerefli, mağlûp edilmesi mümkün olmayan/mutlak galip olandır, en iyi yasa koyan, bozulmayı iyi engelleyen/sağlam yapandır.

                                                                                                                                       (Enfal/ 48, 49)

Görüldüğü gibi Kur’an, insanlarla içlerinden biri olarak konuşan bir insandan “şeytan” olarak bahsetmiştir. Bu ayette şeytan olarak nitelenen kişinin kimliği hakkında tarihî bilgiler ve tüm rivayetler aynı bilgiyi vermektedir. Ne var ki, şeytanı mutlaka bağımsız ve görünmez olarak görmek isteyen bazı eski tefsirciler, ayette şeytan olarak nitelenen kişinin aslında o kişinin kılığına girmiş şeytan olduğunu ileri sürmüşlerdir. İttifakla “şeytan”ın, kılığına girdiği söylenen kişi Ben-i Kenâne kabilesi, Müdlic oğullarından Sürâka b. Mâlik b. Cu’şum’dur. Mekkelilerin Bedir yenilgisini, Sürâka’nın ayette belirtilen davranışına bağlamaları karşısında, eski tefsirciler, Sürâka’nın savaşa gitmediğini hatta savaştan haberi dahi olmadığını, ayette sözü edilenin ise Sürâka kılığına girmiş “şeytan” olduğunu söyleyerek yukarıdaki ayette geçen şeytanı kafalarındaki “şeytan” anlayışına uydurmaya çalışmışlardır. Oysa iddialarını dayandırdıkları ihtimal [Sürâka’nın savaştan habersiz olma ihtimali], inanılması mümkün olmayan ve mantıksız bir ihtimaldir. Çünkü birkaç bin hanelik bir kentte yaşayan ve askerî otorite olduğu söylenen birisinin savaştan habersiz kalması söz konusu olamaz.

Kur’an’da insanlar için “şeytan” nitelemesinin yapıldığı bir diğer örnek Bakara suresindedir:

14Onlar, inanmış kimselere rastladıkları zaman da, “İnandık” dediler. Kötü niyetli elebaşlarıyla başbaşa kaldıklarında ise, “Şüphesiz biz sizinle beraberiz, biz sadece alay edenleriz” dediler.

(Bakara/ 14):

14-16Onlar, toplu olarak sizinle savaşamazlar, ancak, müstahkem şehirlerde yahut duvarların ardından savaşırlar. Kendi aralarındaki çekişmeleri, kendilerinden az önce, işlerinin günahını tatmış olan, âhirette de kendileri için acı bir azap bulunan kimselerin durumu gibi pek çetindir. Sen onları toplu sanırsın, oysa onların kalpleri, tıpkı, hani insana “Küfret; Allah’ın ilâhlığını ve rabliğini bilerek reddet” deyip de küfredince; Allah’ın ilâhlığını ve rabliğini bilerek reddedince de “Kesinlikle ben, senden uzağım; şüphesiz ben, âlemlerin Rabbi olan Allah’tan korkarım” diyen o şeytanın örneğinde olduğu gibi darmadağınıktır. Böyledir, çünkü onlar, aklını kullanmayan bir topluluktur.

(Haşr/ 14-16)

175Şüphesiz ki o şeytan/kötü niyetli insan, kendi yakınlarını korkutur. Onlardan korkmayın, eğer mü’min iseniz Benden korkun.

(Al-i ımran/ 175)

Bu ayette “şeytan” olarak nitelenenler, “görünmez varlık şeytan” değil, münafıkları ayartan ve onlar gibi insan olan akıl hocalarıdır.

Kur’an’da “şeytan”dan bahseden tüm ayetler dikkate alındığında:

– Haramın yenmesini, haksız kazanç elde edilmesini emreden ve öneren,

– Kötülük, hayâsızlık ve Allah’a karşı bilmediğimiz şeyleri söylememizi emreden,

– Bizi fakirlikle korkutan,

– Bizi kuruntulara düşüren,

– Allah’ın yarattıklarını değiştirmeyi emreden,

– Bizleri kandırmak için yaldızlı sözler fısıldayan,

– Bize vesvese verip zihin bulandıran,

– Yaptığımız amellerimizle bizi şımartan,

– Bizi azdıran,

– İçki, uyuşturucu ve kumar ile aramıza düşmanlık ve kin sokmak isteyen,

– Allah’ı anmaktan ve salattan geri bırakmak isteyen

kişilerin, güçlerin ve huyların hepsi birer şeytandır.

“Şeytan” başlığı altında çok kısa olarak değinilmesi gereken bir husus da “şeytan-ı racim” kavramıdır. Bu konuda da ne yazık ki Kur’an öğretilerinin dışında bir kabul yaygınlaşmış ve “şeytan” ile “şeytan-ı racim [kovulmuş, lânetlenmiş şeytan]” arasında fark gözetilmeden her iki kavram da aynı olarak kabul edilmiştir. Hâlbuki “Eşşeytanirracim [Kovulmuş Şeytan]”, genel şeytandan farklı özel bir şeytandır. Kovulmuş, lânetlenmiş şeytan “İblis”tir. Konunun detaylı incelemesi “İblis” başlığı altında Tekvir suresinde verilmiştir.

Surenin 6. ayeti dilbilgisi tekniği açısından incelendiğinde, ayetin başındaki “min” edatının değerlendirilmesine göre ayetin anlamının değiştiği görülür. “Min” edatının “beyan” için kullanıldığının kabul edilmesi hâlinde, ayetten “hannas”ın “cinn”lerden ve “ins”ten [tanımadıklarımızdan ve iyi tanıdıklarımızdan] istisnasız her insanın içine vesvese verdiği anlaşılır. “Min” edatının “iptida-i gaye” için kullanıldığının kabul edilmesi hâlinde ise “hannas”ın “cinn”ler ve “ins” [tanımadığımız ve iyi tanıdığımız herkes] hakkında vesvese verdiği anlaşılır. “Min” edatının iki şekilde de değerlendirilmesi mümkün olup ayete verilen her iki anlam da doğru ve uygundur. Her iki anlama göre de üzerinde durulması gereken nokta, “ins ve cinn” şeklinde kullanılan bileşik kavramın iki ayrı yaratık grubunu değil, insanların tanınanını-tanınmayanını, bilinenini-bilinmeyenini, kısaca herkesi ifade ettiğidir.

Surenin 6. ayeti için verilen bir başka anlam da eski tefsircilerden Keşşaf sahibinin verdiği anlamdır. Ona göre “suduri’n-nas” ifadesindeki “nas” sözcüğü, bizim “insan” olarak çevirdiğimiz sözcük değildir. Bu sözcük, “unutan kişi” anlamındaki “en-nâsî” sözcüğü olup sözün akışı gereği sonundaki “ye” harfi düşmüştür. Bu takdirde ayetin anlamı “O vesveseci unutanların göğüslerine vesvese verir ki, unutanlar cinn ve instendir” demek olur. Böylece bildik bilmedik herkesin Allah’ı unutabileceği, Allah’ı unutanların da vesvesecilerin vesvesesiyle yoldan çıkarılacağı vurgulanmış olur.

Felâk ve Nass surelerinden oluşan iki sığınma suresi [Muavvezeteyn] birlikte değerlendirildiğinde, toplam beş grubun şerrinden [zararlarından] Rabbimize sığınılmasının emredildiği görülmektedir. Allah’a sığınılmalıdır, çünkü bu beş grupta belirtilen şeylere karşı tedbir alma imkânı yoktur. Bunlar görünmez ve bilinmez düşmanlardır. Bu düşmanlar Allah’a havale edilmeli ve zararlarının Rabbimiz tarafından giderilmesi istenmelidir. Kur’an’da bize bildirilmiş olan geçmiş ümmetlerin sığınma örnekleri de bu beş grupta belirtilenler kapsamındadır.

Sığınılması gereken beş şer/kötülük gurubu ve bu kötülüklerle ilgili ayetler şunlardır:

1- Yaratılanların [afetler] şerri:

Felâk 2;

2- Karanlığın [cehaletin] şerri:

Bakara 67, Hud 47, Mümin 56, Meryem 18, Cinn 6, Duhan 20;

3- Sözleşmelerini bozanların [hainlerin] şerri:

Yusuf 23, 79;

4- Hasetçinin şerri:

Mümin 27, Duhan 19-21;

5- Hannas’ın şerri:

Müminun 97, 98, Meryem 18, Âl-i Imran 36, Fussılet 36, Nahl 98,

A’râf 200, Mümin 56 ve Nâs suresi.

Bu ayetler bize, Rabbimize hangi konularda sığınmamız gerektiğini örnekleriyle öğretmektedir. Rabbimize sığınmamız gereken hususlara bakarak kendimiz için bir dua adabı geliştirebilir, talepte bulunurken de O’nun o anki talebimize uygun olan isim ve sıfatlarını kullanabiliriz.

Mesela; günahlarımızın affını isteyecek isek: “Ya Ğaffara’z-zünûb! [ey günahları Bağışlayan] Bizi bağışla!”

Rızık isteyecek isek: “Ya Rezzâk [Ey Rızık veren]! Bize bol rızk ihsan eyle!”

Ayıplarımızın örtülmesini isteyecek isek: “Ya Settâra’l-uyûp! [Ey ayıpları Örten] Ayıplarımızı ört!” diyebiliriz.

Felâk ve Nass sureleri bize Rabbimize sığınacağımız konuları bildirdiğine göre, başlarındaki “qul [de ki]” sözcüğünü kaldırmak suretiyle bu sureleri de birer dua olarak dile getirebiliriz.

Doğrusunu en iyi bilen Allah’tır

[1] [İslâm Ansiklopedisi ve Ana Britannica]

[2] (Lisanü’l Arab, “c n n” mad. )

[3](Lisanü’l Arab, “ e n s” mad. )