10Şüphesiz bu fısıldaşmalar, iman eden kimseleri üzmek için şeytandandır. Oysa şeytan, Allah’ın izni/ bilgisi olmadıkça, mü’minlere hiçbir zarar veremez. Ve öyleyse mü’minler, yalnızca Allah’a işin sonucunu havale etsinler.

Bu âyetlerde de ilk önce hiçbir şeyin Allah’tan gizli kalamayacağının, Allah’ın her şeyi her an denetlediğinin unutulmaması gerektiği beyân ediliyor, ki Kur’ân’da üzerinde çokça durulan bir konudur:

75Ve onlardan bazıları, “Eğer Allah armağanlarından bize verirse, kesinlikle bağışta bulunacağız ve kesinlikle iyilerden olacağız” diye Allah’a söz veren kimselerdir.

76Sonra, ne zaman ki Allah, onlara armağanlarından verir, onda cimrilik ederler ve yüz çevirerek geri dururlar.

77Sonunda Allah’a vaat ettikleri şeylerde sözlerini tutmadıkları ve yalan söyledikleri için, O da Kendisiyle karşılaşacakları güne kadar kalplerinde sürüp gidecek bir münâfıklık yerleştirerek onları cezalandırdı.

78,79Şüphesiz onlar; mü’minlerden, sadakalardan kendi gönülleriyle bağışta bulunanlara ve güçlerinin yettiğinden fazlasını bulamayanlara dil uzatan, sonra da onlarla alay eden kimseler, Allah’ın, onların sırlarını ve fısıltılarını bilip durduğunu ve şüphesiz Allah’ın bütün bilinmeyenlerin çok iyi bilicisi olduğunu bilmediler mi? Allah, onları maskaraya çevirmiştir. Ve onlar için çok acıklı bir azap vardır.

                                                                             (Tevbe/75-79)

80Yoksa onlar, şüphesiz Bizim, onların sırlarını ve fısıltılarını işitmediğimizi mi sanıyorlar? Evet! İşitiriz, yanlarında bulunan elçilerimiz de yazıyorlar.

                                                                                    (Zuhruf/80)

Âyetteki, Onlar, sana geldikleri zaman seni, Allah’ın selâmlamadığı ile selâmlıyorlar. Kendi içlerinden de, “Bu söylediklerimiz yüzünden Allah’ın bize azap etmesi gerekmez miydi?” derler uyarısıyla münâfıkların, nefsi okşayacak sözler söyleyerek sinsî plânlarını gerçekleştirmek istedikleri bildiriliyor. Bu nifak politikası, Rasûlullah’ın âhirete irtihâlinden sonra da devam etmiş, Allah Muhammed’i, “Rasûlullah” [Allah’ın Elçisi], “Nebiy-yi Ümmî” [Anakentli Peygamber], “Nebi” [Peygamber], “Hatemu’n-Nebiyyîn” [peygamberlerin mührü/sonuncusu/zirvesi] olarak nitelemişken, bunlarla yetinilmeyerek Peygamberimiz için –güya birer saygı ifadesi olarak– “sallallahu aleyhi” (“aleyhisselâm” denmesinde sakınca yoktur, denmesi de gerekir), “hazret”, “eşref-i mahlûkat” [yaratılmışların en şereflisi], “fahr-i kâinat” [evrenin övüncü], “sırr-ı levlâke levlâk” [evrenin kendisi hürmetine yaratıldığı], “sâhibü’l-hülleti ve’t-tâc”, “râkibu’l-burak fî leyleti’l-mi‘râc” [miraç gecesinde Burak’a binen hülle ve taç giyen], “ilklerin ve sonların efendisi” gibi birtakım isim ve rütbeler kullanılmıştır.

Âyette, Peygamber’i, Allah’ın selâmlamadığı bir şekilde selâmlamak, ikiyüzlülük göstergesi olarak değerlendirilmektedir. İfrat ölçüsünde bir sapma olan bu davranışı sergileyenlerin, aslında Peygamberimizin ahlâk ve sünneti [Kur’ân’a uyması ve Kur’ân’ı yaşaması] ile bir ilgilerinin bulunmadığı, sadece çıkar sağlamayı amaçladıkları anlaşılmaktadır.

Bu uyarılardan sonra da Rasûlullah’a, bulunduğu ortamla ilgili birtakım sırlar veriliyor:

Sonra da mü’minler muhatap alınarak birtakım nezaket kuralları bildirilmektedir:

Pasajdan anlaşıldığına göre fısıldaşan, gizli gizli kumpas kuranlar, Yahûdiler ve münâfıklardır.

Bu âyet grubunun iniş sebebi olarak şu bilgiler aktarılmıştır.

İbn Abbâs dedi ki: “Bu kendi aralarında fısıldaşarak gizlice konuşan ve bu arada mü’minlere bakan ve birbirlerine göz kırpan Yahûdilerle, münâfıklar hakkında inmiştir.”

Mü’minler de şöyle diyorlardı: “Bunlara, kardeşlerimiz ve yakın akrabalarımız olan Muhâcir ve Ensâr’dan bazılarının öldürüldüklerine yahut başlarına gelen bir musibet veya bozgunlarına dair bir haber ulaşmış olmalıdır.” Bu da onların hoşuna gitmiyor, onları rahatsız ediyordu. Bunun neticesinde Peygamber’e (s.a) şikâyetleri çoğaldı. Yüce Allah da onların fısıldaşmalarını yasakladı. Fakat bu işten vazgeçmeyince âyet-i kerîme nâzil oldu.[3]

Mukâtil dedi ki: “Peygamber (s.a) ile Yahûdiler arasında bir antlaşma vardı. Mü’minlerden bir kimse onlara uğradı mı kendi aralarında –o mü’min kişi kötü birtakım zannlara kapılıncaya kadar– gizlice konuşuyorlardı. O da yoluna gitmekten vazgeçiyor, geri dönüyordu. Rasûlullah (s.a) onlara böyle yapmamalarını söyledi ise de onlar vazgeçmeyince bu âyet-i kerîme nâzil oldu.”[4]

2Ey iman etmiş kimseler! Allah’ın alâmetlerine, haram aya, hedye/hac yapanlara yiyecek yollamaya, hediye etmeye, gerdanlıklarına [hac yapanların/orada yüksek ilâhîyat eğitimi için bulunanların yemesi için gönderilen hayvanlara konulan işaretlerine] ve Rablerinden lütuf ve rıza bekleyerek Beytü’l-Haram’a/hac görevi yapmak isteyenlere saygısızlık etmeyin. Dokunulmazlığınız kalktığında/hac göreviniz bittiğinde de avlanın. Sizi Mescid-i Haram’dan çevirdiklerinden dolayı bir topluma karşı olan kininiz, sizi saldırıya da sevk etmesin. Ve “iyi adam”lık ve Allah’ın koruması altına girme üzerinde yardımlaşın, günah ve düşmanlık üzerinde yardımlaşmayın. Ve Allah’ın koruması altına girin. Hiç şüphesiz Allah, azabı/kovuşturması çok çetin olandır.

                                                                                         (Mâide/2)

11Ey iman etmiş kimseler! Size: “Meclislerde yer açın/başkalarına da katılım hakkı tanıyın” denilince hemen yer açıverin ki Allah da yer açsın/size genişlik versin. Ve size: “Kendinizi olduğunuzdan daha büyük gösterin” denilince de kendinizi olduğunuzdan daha büyük gösterin. Böylece Allah, sizden inanmış olan kimseleri ve kendilerine bilgi verilenleri derecelerle yükseltsin. Ve Allah, yaptıklarınıza iyice haberi olandır.

Bu âyette de nezaket kurallarına dair mü’minlere bazı emirler verilmektedir:

Bu âyet grubunun iniş sebebiyle ilgili kaynaklarda şu bilgiler yer alır:

Âyetin sebeb-i nüzûlü ile ilgili birkaç vecih zikredilmiştir:

12Ey iman etmiş kişiler! Elçi ile fısıldaşacağınız [başbaşa konuşacağınız, özel hizmet alacağınız] zaman, bu fısıldaşmanızdan önce hemen bir sadaka veriniz. Bu, sizin için daha hayırlı ve daha temizdir. Böyle olmasına rağmen eğer bir şey bulamazsanız, artık şüphesiz Allah, çok bağışlayan ve çok merhamet edendir.

13Başbaşa konuşmanızdan önce sadakalar vermekten korktunuz mu? İşte, yapmadınız. Ve Allah, sizin bilinçle hatadan dönüşünüzü kabul etti. Artık salâtı ikame edin [mâlî yönden ve zihinsel açıdan destek olma; toplumu aydınlatma kurumları oluşturun, ayakta tutun], zekat’ı; Allah’ın dininin yayılması, ayakta tutulması, salâtın ikame edilebilmesi için müminlerin iman borcu; kulluk görevi olarak içtenlikle verdiği verginizi verin, Allah’a ve Elçisi’ne itaat edin. Ve Allah, yaptıklarınıza en çok haberi olandır.

Bu âyetlerde, kamu görevlileri ile ilişkiler konusunda belirli ilkeler öngörülmektedir. Âyetin içerdiği sözcükler dikkate alındığında, bu iki âyetin peşpeşe inmeyip aralarında belirli bir sürenin olduğu anlaşılır. Âyetlerin iniş dönemi dikkate alındığında şu gerçeklerle karşılaşılır:

İfadeyi biraz açarsak: Allah daha evvel ki duyarsızlığınızı bağışlamıştır. Ama bundan sonrası için salâtı [sosyal desteği] ikâme edin [dikin, ayakta tutun] ve zekâtı [zorunlu vergiyi verin], Allah’a ve Rasûlü’ne (ki o, aynı zamanda yöneticidir) itaat edin [bir daha itaatsizlik etmeyin].

Görülüyor ki 12. âyetteki sadaka emri, 13. âyetle pekiştirilmiştir. 12. âyette umum olan “sadaka” ifadesi, 13. âyette “salât ve zekât” ifadeleriyle tahsis edilmiştir. Üstelik mü’minlerin bundan kaçmamaları, mutlaka itaat etmeleri istenmiştir.

İki âyet arasındaki sürede mü’minler, organize olmanın şartlarından birinin de “maliye kurumu” olduğu gerçeğini böylece öğrenmiş olmalıdırlar.

14Allah’ın kendilerinden hoşnut olmadığı bir topluluğu yardımcı, koruyucu; yönetici yapanları görmedin mi/hiç düşünmedin mi? Onlar ne sizdendirler, ne de onlardan. Ve onlar bilerek yalan yere yemin ediyorlar.

15Allah, onlara çok çetin bir azap hazırlamıştır. Şüphesiz onlar, yapmış oldukları çok kötü olanlardır!

16Yeminlerini kalkan edindiler de Allah’ın yolundan çevirdiler. Artık onlar için küçük düşürücü bir azap vardır.

17Onların malları ve evlatları, kendilerine, Allah’a karşı hiçbir şekilde asla yararı olmaz. Onlar, Ateş’in ashâbıdırlar. Onlar, orada sürekli kalanlardır.

18Artık Allah, onların hepsini tekrar dirilttiği gün, size yemin ettikleri gibi O’na da yemin edecekler ve kendilerinin bir şey üzerinde bulunduklarını sanacaklardır. Gözünüzü açın! Şüphesiz onlar, yalancıların ta kendileridir.

19Şeytan, onları istilâ etmişti de onlara Allah’ı anmayı terk ettirmişti. Onlar, şeytanın grubudur. Gözünüzü açın! Şeytanın grubu kesinlikle kaybedenlerin ta kendisidir.

20Allah’a ve Elçisi’ne sınırı aşmaya uğraşanlar; onlar, en aşağılık kişiler arasındadırlar.

21Allah: “Elbette, Ben ve elçilerim galip geleceğiz” diye yazmıştır. Şüphesiz Allah, her şeye gücü yetendir, en üstün, en güçlü, en şerefli, mağlûp edilmesi mümkün olmayan/mutlak galip olandır.

Bağımsız bir necm olan bu âyetlerde, münâfıkların Yahûdileri velî edinmelerine, onlarla işbirliği yapmalarına ve bu yolla mü’minlere zarar vermelerine değinilmektedir:

Görüldüğü gibi âyetler gâyet açıktır. Anlaşıldığı üzere münâfıkların, mü’minler ve Yahûdilerle olan ilişkileri içtenlikli değil, çıkara dayalıdır. Yemin ve yalanla vaziyeti idare etmeye ve mü’minlere iftira atarak iman edecek kimseleri, şüpheye düşürüp imana gelmelerini engellemeye çalışıyorlardı.

Bu âyet grubunun iniş sebebine dair kaynaklarda şu bilgiler nakledilmiştir:

es-Süddî ve Mukâtil şöyle demiştir: Âyet-i kerîme münâfık olan Abdullah b. Ubey ile Abdullah b. Nebtel hakkında inmiştir. Bunlardan birisi Peygamber (s.a) ile oturuyor, sonra da o’nun sözlerini Yahûdilere taşıyordu. Peygamber (s.a) odalarından birisinde bulunduğu bir sırada şöyle buyurdu:

— Şu anda sizin yanınıza kalbi bir zorbanın kalbi gibi olan ve şeytânın iki gözüyle bakan bir adam girecektir.

Bu sırada Abdullah b. Nebtel girdi. –Abdullah mor, esmer, kısa boylu ve hafif sakallı birisi idi.– Peygamber (s.a) şöyle buyurdu:

— Sen ve arkadaşların niye bana ağır sözler söylüyorsunuz?

Abdullah böyle bir şey yapmadığına dair Allah adına yemin etti. Peygamber (s.a) ona, “Yaptın” dedi. Bunun üzerine Abdullah gidip arkadaşlarını getirdi. Onlar da Peygamber efendimize dil uzatmadıklarını söylediler. Bunun üzerine bu âyet-i kerîme indi.[6]

21Ve o’nu satın alan Mısırlı kişi, karısına: “Bunun yerini şerefli tut. Bize yararlı olabilir ya da o’nu evlat ediniriz” dedi. Ve Biz, Yûsuf’u böylece yeryüzünde yerleştirdik … ve kendisine olayların/ sözlerin ilk anlamlarının ne olduğuna dair bilgileri öğretelim diye… Ve Allah, emrinde galiptir. Fakat insanların çoğu bilmezler.

                                                                                                 (Yûsuf/21)

171-173Ve andolsun ki gönderilen kullarımız/ elçilerimiz hakkında bizim sözümüz geçmiştir: “Şüphesiz onlar, kesinlikle galip olanların ta kendisidir. Şüphesiz Bizim ordularımız kesinlikle galip gelenlerin ta kendisidir.”

                                                                                       (Saffat/171-173)

51Şüphesiz Biz, elçilerimize ve iman etmiş kişilere şu basit dünya yaşamında ve şâhitlerin kalktığı/şâhitlik edecekleri günde kesinlikle yardım ederiz.

52O gün şirk koşarak yanlış, kendi zararlarına iş yapan kimselere özür dilemeleri yarar sağlamaz. Ve onlara dışlanarak mahrum bırakılma vardır, yurdun en kötüsü de onlar içindir.

                                                                             (Mü’min/51-52)

22Allah’a ve âhiret gününe inanan bir topluluğu, Allah’a ve Elçisi’ne sınırı aşmaya uğraşanlarla karşılıklı sevgi bağı kurmuş hâlde bulamazsın. Bunlar, onların ister babaları olsun, ister çocukları olsun, ister kardeşleri olsun, ister akrabaları olsun. Onlar, Allah’ın, kalplerine imanı yazdığı ve kendilerini Kendisinden olan vahiy ile desteklediği kimselerdir. Ve Allah onları, sürekli kalanlar olarak altlarından ırmaklar akan cennetlere koyacaktır. Allah, onlardan hoşnut olmuştur, onlar da O’ndan hoşnut olmuşlardır. İşte bunlar, Allah’ın taraftarlarıdır. Gözünüzü açın! Allah’ın taraftarları, başarıya ulaşanların ta kendileridir.

Velâyet konusunun ele alındığı bu âyette, mü’minlerin sevgi bağı kuracak ve kuramayacak oldukları kimseler beyân edilmektedir. Mü’minlerin; müşrik, kâfir, Yahûdi ve Nasranilerden velî edinmemeleri gerektiğini bildiren birçok âyet (Mâide/57, Mâide/51, Âl-i İmrân/28, Tevbe/23, Mümtehine/1-2, Mümtehine/8-9, Nisâ/144, 89) geçmişti.

NOT: Bu âyetlerde yer alan velî, evliyâ sözcükleri, genelde “dost”, “dostlar” şeklinde çevrilerek âyetlerin önerisi, ahlâkî bir davranışa indirgenmektedir. Hâlbuki buradaki velâyet; idarî, siyasî ve hukukî velâyettir [korunma, gözetilme ve yönetilmedir].

İsterse bunlar babaları… olsalar bile buyruğu hakkında es-Süddî dedi ki: Bu Abdullah b. Ubey’in oğlu Abdullah hakkında inmiştir. Bir gün yanında otururken su içen Peygamber’e, “Allah aşkına ey Allah’ın Rasûlü, şu içtiğin sudan bir miktar arttır, onu gidip babama içireyim. Belki onunla Allah kalbini temizler” dedi. Bunun üzerine Peygamber ona biraz arttırdı. Abdullah da bu artanı babasına götürdü. Babası kendisine, “Bu da ne?” diye surunca, oğlu, “Peygamber’in (s.a) içtiği sudan bir artıktır. Sen içesin diye bunu sana getirdim, belki bununla Allah senin kalbini arındırır” dedi. Babası ona, “Bunun yerine niye bana annenin sidiğini getirmedin? O bundan daha temizdir” dedi. Oğlu bu işe kızdı ve Peygamber’e (s.a) gelerek, “Ey Allah’ın Rasûlü!” dedi, “Babamı öldürmeye bana izin vermez misin?” Peygamber (s.a), “Hayır, ona yumuşak davran ve ona iyilik yap” dedi.[7]

      Allah, doğrusunu en iyi bilendir.

[1]              Tebyînu’l-Kur’ân; c.

[2]              Râzî, Mefâtihu’l-Ğayb.

[3]              Kurtubî, el-Câmiu li Ahkâmi’l-Kur’ân.

[4]              Kurtubî, el-Câmiu li Ahkâmi’l-Kur’ân.

[5]              Râzî, Mefâtihu’l-Ğayb; Kurtubî, el-Câmiu li Ahkâmi’l-Kur’ân.

[6]              Kurtubî, el-Câmiu li Ahkâmi’l-Kur’ân.

[7]              Kurtubî, el-Câmiu li Ahkâmi’l-Kur’ân.